Izazovi Južnog kineskog mora

Osnova problema Južnog kineskog mora počinje već njegovim kompleksnim geografskim položajem i pozicioniranjem između obala deset azijskih država. Takav položaj, ekonomska i geostrateška važnost ovog mora rezultirali su brojnim i čestim konfliktima koji su izbijali između priobalnih država još od sredine 20. veka. Uz to, više istraživanja sprovedenih u proteklim godinama, pokazala su da ispod ovog područja leže bogata nalazišta nafte i prirodnog gasa, čime je sporni region još više dobio na značaju. Naročito u odnosima između Kine, Vijetnama, Malezije, Bruneja, Filipina i Tajvana.

Zbog različitih interesa i pretenzija u Južnom kineskom moru, čini se da je posebno problematičan odnos između Kine i Vijetnama, dok je spor između Kine i Filipina završio pred Stalnim arbitražnim sudom u Hagu 2013. godine. Uz sve to, ne treba izgubiti iz vida i činjenicu da trećina svetskog godišnjeg pomorskog saobraćaja prolazi kroz ovo more, prenoseći oko 3 milijardi američkih dolara kroz trgovinu. Upravo zbog te činjenice za ovaj region zainteresovane su i druge regionalne ali i svetske sile uključujući i Sjedinjene Američke Države.

Srž pomenutog problema predstavljaju Spretli i Paracelska koralna ostrva, koja se nalaze u skoro samom središtu mora. Kina, pozivajući se na svoje istorijsko pravo i „liniju od devet crtica“, zahteva kontrolu nad oko 90% Južnog kineskog mora i pored činjenice da Konvecija Ujedinjenih nacija o pravu mora (koju Kina ne uvažava), jasno određuje granice Teritorijalne i Ekskluzivne ekonomske zone. Prema pomenutoj Konvenciji, prava Kine na ove vode su mnogo manja, što je čak potvrdio i Stalni arbitražni sud u svojoj konačnoj odluci 2016. godine, donoseći u sporu sa Filipinima presudu da Kina nema istorijska prava na prevlast u ovom moru. Međutim, i pored izuzetnog značaja koji je imala pomenuta arbitraža, Kina je odbila da učestvuje u procesu ali i da uvaži krajnje mišljenje suda.

Međutim, ovde nije reč samo o Kini. Sve okolne države polagale su nade u to da bi im kontrola nad ova dva ostrvska arhipelaga omogućila ekonomski monopol u regionu. No, problem je pomenuta Konvencija koja garantuje Teritorijalnu i Ekskluzivnu ekonomsku zonu samo prirodnim ostrvima. Budući da se Spretli i Paracelska ostrva smatraju samo stenama i grebenima, kontrola nad njima određenoj državi mogla bi doneti jedino Teritorijalnu zonu. Zbog toga su mnoge države, u pokušaju da promene ovo stanje, naseljavale ljude na sporna ostrva pokušavajući veštački da stvore život i dokažu njihovu legitimnost.

Neke od njih, otišle su i korak dalje pa su od stena i grebena izgradile velika veštačka ostrva. Među njima najviše je učinila Kina, koja je za relativno kratak period, ne samo prošilila postojeće grebena i ostrva pod njenom kontrolom, već i počela sa adaptacijom i postavljanjem vojne infrastrukture. Ostale zemlje u regionu, shvatile su ozbiljnost i namere zvaičnog Pekinga pa su zatražile pomoć od međunarodne zajednice, koja se po tom pitanju vrlo brzo i oglasila. Ipak, najznačajnija kritika na račun pretenzija Kine, čini se da je stigla iz Vašingtona. 

Sjedinjene Američke Države u Južnom kineskom moru

Glavni razlog za američko prisustvo u ovom delu sveta može se pronaći u geostrateškim i ekonomskim interesima. Ukoliko bi Kina kao glavni ekonomski suparnik SAD, uspela da ostvari svoje pretenzije na moru, čini se da bi to bio veliki udarac za američku vladu čiji je cilj da Pekingu uskrati sposobnost dominacije ovim vodama i time obezbedi slobodan i otvoren pomorski put. Zbog toga Vašington nastoji da održi trgovinske veze u regionu i zaustavi sve veću rastuću moć Kine, posebno posvećujući pažnju jačanju odbrambnih veza sa saveznicima i partnerima u ovom delu sveta.

U prilog tome govori i zvanična izjava Ministarstva odbrane SAD u kojoj su kao glavni ciljevi proklamovani zaštita slobode plovidbe za pomorska plovila, koja je priznata Konvencijom Ujedinjenih nacija o pomorskom pravu, odvraćanje od sukoba i prinude i podsticanje država da poštuju međunarodno pravo. Istina, Sjedinjene Američke Države u prvom trenutku su se trudile da ne učestvuju otvoreno u ovim sporenjima, a njihov odgovor izostao je i nakon što je doneta arbitražna presuda 2016. godine u korist Filipina.

Međutim, stvari su počele da se menjaju u junu 2020. godine, kada je američki državni sekretar Majk Pompeo, kineske postupke i namere nazvao „nezakonitim“. Iako su SAD i ranije negativno gledale na teritorijalne pretenzije Kine, govor iz juna prošle godine bio je prvi put da se potezi Pekinga nazovu „nezakonitim“. Osim verbalne, čini se da je borba bila i na diplomatskom polju, pa su se tako u septembru 2020. godine kritikama SAD zvanično priključile Francuska, Nemačka i Velika Britanija, kada su zajedno priznale presudu Stalnog arbitražnog suda iz 2016. godine.

Sa druge strane, treba imati u vidu da je još administracija Baraka Obame 2011. godine donela novu strategiju u odnosima sa Azijom, pod nazivom „Asia pivot strategy“. Glavni cilj te strategije bio je da se SAD pozicioniraju kao vodeća sila u tom delu sveta, a njena realizacija nastavljena je i za vreme mandata Donalda Trampa.

Njegova administracija pojačala je pritiske na Kinu, koji su se iz okvira diplomatske i medijske borbe proširili i na druge sfere. Sjedinjene Američke Države počele su da sprovode operacije slobodne plovidbe u ovim vodama, povećale su prisustvo svoje ratne mornarice u regionu i uveli ciljane ekonomske sankcije usmerene ka kineskim kompanijama koje su uključene u izgradnju i militarizaciju veštačkih ostrva.

Time su SAD za vreme Trampovog mandata Pekingu slale otvorenu i jasnu poruku da su ne samo zainteresovane, već i izuzetno prisutne u ovom delu sveta. Usledile su i redovne plovidbe kroz teritorijalne zone koje Kina smatra svojim, pa čak i izvođenje vojnih vežbi u spornim vodama. Odgovori Kine bili su sporadični, a desilo se i nekoliko incidenata od kojih se najznačajniji odigrao u avgustu prošle godine, kada je Kina ispalila hice upozorenja nakon dolaska američke ratne mornarice.

Međutim iako sporenja i čarke između Pekinga i Vašingtona podsećaju na igru mačke i miša, jasno je da one postaju sve češće i redovnije. Uz to, čini se da je pandemija koronavirusa dodatno uzburkala već nemirne vode Južnog kineskog mora. Na kraju, i drugi događaji i tenzije u kojima je Kina učestvovala u poslednje vreme, poput incidenata sa Indijom i Tajvanom, svakako su doprinele učvršćivanju pozicija Sjedinjenih Američkih Država i kursa koji je zauzet prema Pekingu.

Nova administracija u Beloj kući

Bivši predsednik SAD Donald Tramp ostaće upamćen po mnogim, možda ne nužno dobrim ali svakako upečatljivim stavovima i potezima. Među njima posebno se izdvaja upravo njegov odnos prema Kini, a okončanje saradnje između američkih firmi i kompanije Huawei, samo je jedan od primera. Zbog toga ne iznenađuje da je baš za vreme njegove administracije pooštrena strategija u sukobu koji se odvijao na relaciji Vašington-Peking. Ipak, 20. januara došlo je do tranzicije moći i novi predsednik Sjedinjenih Američkih Država postao je Džozef Bajden, a jedno od prvih pitanja koje je postavljeno odnosilo se na to kakav će kurs u pomenutom sporu zauzeti njegova administracija.

Nakon odlaska Trampove administracije, posledica pandemije koronavirusa, slabljenja ekonomije i nedavnog upada u Kapitol, jasno je da će predsednik Bajden morati da se posveti nekim drugim stvarima, pre nego na red dođe Kina. Zbog toga deluje da će prvo mesto na agendi novog predsednika biti pitanje unutrašnje politike.

No, to ne znači da će se tenzije na globalnom nivou smiriti ili da će doći do rešavanja problema i promene status quo. Za sada se ne nazire povlačenje SAD iz spornih voda, već je vrlo verovatno da će se međusobna provociranja na ovom području nastaviti. Tenzije će se smanjivati ili povećavati u odnosu na to koliko je potrebno da Sjedinjene Američke Države podsete Kinu na svoje prisustvo u tom regionu.

Sa druge strane, zvanični Peking sigurno da neće oklevati da na isti način odgovori na potencijalne provokacije. Ipak, ni jednoj strani otvoren sukob u ovim vodama ne bi odgovarao, a povlačenje čini se da ne dolazi u obzir. Pa dok rešavanje ovog problema ne dođe na dnevni red, tenzije će se nastaviti istim tempom, koji će se nesumnjivo odraziti i na manje priobalne države.

Zbog toga je sve izvesnije da će se dodatno učvrstiti odnosi između SAD i Vijetnama ali i pružiti dodatna podrška Tajvanu. Vašingtonu je potreban saveznik u ovim vodama, a čini se da nova administracija upravo to može i da obezbedi. Sa druge strane, od Bajdenove administracije može se očekivati manje diplomatskih skandala, ali to nikako neće voditi popuštanju odnosa prema Kini i rešavanja konflikta bar još neko vreme, iako ne treba isključiti mogućnost da se u nekom trenutku napravi prvi korak koji bi mogao dovesti do pregovora i diplomatskog rešavanja problema.