Abdul Kadir Kan poznat kao „otac pakistanske nuklearne bombe”, preminuo je 10. oktobra 2021. godine usled posledica prouzrokovanih virusom COVID-19. Za svoju državu i narod ostaće upamćen kao jedna od najznačajnijih ličnosti 20. veka, što se moglo zaključiti kako na osnovu broja ljudi koji su prisutvovali njegovoj sahrani, tako i po porukama koje su pakistanski zvaničnici uputili nakon njegove smrti. Međutim, izvan granica Islamske Republike Pakistan, Kan će ostati upamćen kao osoba koja se svojevremeno nalazila na čelu najrazvijenije mreže za proliferaciju nuklearne tehnologije i naoružanja, a njegovo delovanje shvatano je kao pretnja po bezbednost velikog broja zemalja. Iako se često navodi da je većinu poslova obavljao samostalno, određeni pokazatelji govore u prilog tome da je Kan uživao pomoć vrha pakistanske države, ali i njenih oružanih snaga, bez kojih ceo njegov poduhvat ne bi imao toliki učinak.
Zahvaljujući visokom obrazovanju koje je stekao u Nemačkoj, Holandiji i Belgiji, ovaj pakistanski naučnik 1972. godine kao metalurški inžinjer dobio je posao u Physical Dynamic Research Laboratory (FDO) sa sedištem u Amsterdamu. Pomenuti institut bavio se proučavanjem i razvojem gasnih centrifuga za obogaćivanje uranijuma, a bio je povezan i sa URENCO grupom, koja je ovim tehnologijama snadbevala Veliku Britaniju, Nemačku i Holandiju. Kan je često obavljao i funkciju prevodioca, te je stoga imao uvid u različita dokumenta i nacrte, što će mu kasnije itekako pomoći u razvoju pakistanskog nuklearnog programa.
Nakon prvog uspešnog testa atomskog oružja od strane pakinstanskog rivala Republike Indije 1974. godine, Kan stupa u kontakt sa tadašnjim premijerom Pakistana Zulfikar Ali Butom i nudi mu svoju pomoć radi unapređivanja pakistanskog nuklearnog programa. Već tokom 1975. uspeo je da kopira sve neophodne nacrte i dokumente iz ranije pomenutog URENCO konzorcijuma, koji su mu bili potrebni za konstruisanje centrifuga neophodnih za dobijanje visoko obogaćenog uranijuma. Osim toga sastavio je i spisak na kome se nalazilo oko 100 kompanija od kojih je mogao da kupi neophodne delove i materijale, nakon čega je iz Evrope pobegao u Pakistan.
Upravo uz podršku premijera Buta, Kan 1976. godine postaje vođa pakistanskog programa za obogaćivanje uranijuma, tj. Istraživačko inžinjerske laboratorije (Engineering Research Laboratories - ERL) i konstruiše prve modele pakistanski centrifuga P-1 i P-2. U tom trenutku, ovakav potez predstavljao je indirektno odustajanje države od već postojećeg razvoja nuklearnog oružja uz pomoć plutonijuma, predvođenog Pakistanskom komisijom za atomsku energiju (Pakistan Atomic Energy Commission - PAEC), koji nije davao očekivane rezultate. Sa druge strane, Kanov tim naučnika već 1978. godine uspeva da stvori visoko obogaćeni uranijum, neophodan za atomsko naoružanje, a prema rečima „oca pakistanske nuklearne bombe”, ERL je tokom 1984. godine bio spreman da testira prvu nuklearnu bojevu glavu. Upravo u ovom periodu nastaje i njegova mreža za proliferaciju nuklearnog naoružanja često nazivana i kao „Mreža Abdul Kadir Kana”.
Pomenutu mrežu činile su različite posredničke kompanije i finansijeri, uz pomoć kojih se vršila prodaja delova, nacrta, dokumenata i materijala neophodnih za razvoj nuklearne tehnologije. Prva država koja je ostvarila upešnu saradnju sa pakistanskim naučnikom bila je Islamska Republika Iran, a osim navedenih stavki izvršila je i nabavku samih centrifuga za obogaćivanje uranijuma. Iranski naučnici tako su na osnovu modela P-1 i P-2 uspeli da razviju sopstvene centrifuge oznake Ir-1 i Ir-2, što je nesumnjivo unapredilo njihov već postojeći nuklearni program. U ovom periodu, Kan je takođe stupio u kontakt i sa drugim, pretežno muslimanskim zemljama poput Sirije i Iraka, ali su njegove ponude odbijene.
Pomenuta podrška Iranu i proliferacija nuklearne tehnologije, privukla je pažnju izraelske obaveštajne službe MOSSAD, a postoje navodi da je Kanove aktivnosti pratila i CIA, još od krađe dokumenata iz URENCO grupe. Ipak treba uzeti u obzir da se u ovom periodu vodio Sovjetski rat u Avganistanu, te su Sjedinjene Američke Države posmatrale Pakistan kao partnera u borbi protiv širenja sovjetskog uticaja. Navedeno se može zaključiti i iz činjenice da su tokom decembra meseca 1979. godine, kada je i započeo pomenuti sukob, Islamabadu ukinute sankcije prethodno uvedene upravo zbog nuklearnog programa. Sve to dodatno je ohrabrilo Kana da nastavi sa svojim aktivnostima, što je na kraju dovelo ne samo do prvog uspešnog testiranja nuklearne naprave 1998. godine, već i do nabavke balističkih raketa srednjeg dometa.
Naime, pripadnicima pakistanskih oružanih snaga, postalo je jasno da čak i ako razviju nuklearno oružje, u potencijalnom sukobu sa Indijom neće imati pouzdan način da ga upotrebe na željenoj lokaciji. Kako bi izbegli skuplji i duži put razvoja sopstvene rakete, pomoć su potražili u Demokratskoj Narodnoj Republici Severnoj Koreji. Tokom decembra 1993. godine tadašnja premijerka Pakistana, Benazir Buto, posetila je Pjongjang kada je, pretpostavlja se, došla u posed nacrta severnokorejske balističke rakete srednjeg dometa Nodong-1 (Hwasong-7). Nakon pomenute posete, između dve države dolazi do jačanja saradnje u oblasti odbrane, te je već 1996. i 1997. godine Changgwang Sinyong Corporation dostavila Pakistanu ključne delove, a moguće i celu raketu pomenute vrste. Posle nekoliko manjih modifikacija raketa sa dometom od oko 1400 kilometara, dobila je naziv Ghauri-I (Hatf V), po srednjevekovnom muslimanskom osvajaču severne Indije.
Ipak, ključnu ulogu i u ovom procesu svakako je imao Abdul Kadir Kan, budući da činjenice ukazuju na to da Pakistan u tom trenutku nije bio u stanju da finansijski pokrije sve troškove vezane za nabavku balističke rakete Nodong-1. Stoga je Kan svojim partnerima iz Severne Koreje, u zamenu za balističke rakete srednjeg dometa, ponudio tehnologiju za obogaćivanje uranijuma. Takođe, u ovoj razmeni postalo je izvesno da u poslovima proliferacije Kan uživa pomoć države i oružanih snaga, budući da je veći deo opreme, nacrta, pa i samih centrifuga transportovan avionima pakistanskog ratnog vazduhoplovstva. Osim navedenog, pretpostavka je da se u tim avionima nalazio i osiromašeni uranijum heksafluorid gas, koji se može pretvoriti u materijal za naoružanje.
Celokupna razmena nesumnjivo je uticala na bezbednost Indijskog potkontinenta, budući da su već 6. aprila 1998. godine Oružane snage Pakistana testirale raketu Ghauri-I. Reakcija Indije na ovu delimično uspešnu probu balističkog projektila stigla je nakon samo mesec dana, u vidu operacije Pokhran-II. Naime, u periodu od 11. do 13. maja indijske oružane snage izvršile su drugo uspešno testiranje atomskog naoružanja, a tom prilikom ispod površine zemlje detonirano je pet naprava snage od 200 tona do 45 kilotona. Interesantna je i činjenica da je pomenuta nuklearna proba izvedena na poligonu koji se nalazi u istoimenoj opštini na samoj granici sa Pakistanom.
Međutim, pokazivanje moći dva rivala ovde se nije zaustavilo. Naprotiv, nakon samo 15 dana usledio je odgovor Islamabada, kada su njegove trupe zajedno sa pripadnicima ERL i PAEC izvršile prvu uspešnu nuklearnu probu. Pod kodnim imenom Chagai-I, sprovedeno je testiranje u podzemnim tunelima ispod Ras Koh brda u provinciji Beludžistan, u kome je detonirano ukupno pet nuklearnih naprava snage do 32 kilotona. Čak i tokom pomenutih dešavanja, Kan nije obustavljao svoje poslove proliferacije, što nam govori i podatak da je već od 1997. godine njegova mreža započela i snadbevanje Libije nuklearnom tehnologijom.
Pomenuta severnoafrička država je u periodu od samo pet godina, preko Kanove mreže nabavila veći broj centrifuga, ali i skoro dve tone uranijum heksafluorida koji se u njima koristi. Ostalo je nepoznato da li su navedeni materijali došli iz Paskistana ili Severne Koreje, ali je jasno da se nuklearna tehnologija u sve tri države, kao i u Iranu zasniva na onoj iz URENCO konzorcijuma. Međutim, saradnja sa Libijom neslavno se završila po Kana, budući da su tada u njegovu mrežu ubačeni agenti CIA i MI6, u sklopu operacije čija je glavna meta bio upravo on.
Infiltracija pomenutih službi dovela je do toga da tadašnji libijski vođa Muamer el Gadafi odustane od nuklearnog programa, u nadi da će poboljšati odnose sa SAD i Ujedinjenim Kraljevstvom. Uticaj na ovakvu Gadafijevu odluku svakako je imala i invazija na Republiku Irak i svrgavanje Sadama Huseina sa vlasti 2003. godine, upravo pod optužbom da proizvodi oružje masovnog uništenja. Tokom njegovih pregovora sa pripadnicima CIA i MI6 otkrio je različita dokumenta, nacrte i materijale, ali i postojanje nuklearnih postrojenja maskiranih u farme za kokoške, sagrađenih upravo uz pomoć Kanove mreže. Zahvaljujući tadašnjem libijskom lideru, prikupljeno je dovoljno inkriminišučih dokaza da se izvrši pritisak na predsednika Pakistana Perveza Mušarafa, što je na kraju rezultiralo stavljanjem Kana u kućni pritvor 2004. godine.
Ipak i pored očekivanja, odustalo se od daljeg procesuiranja naučnika, pre svega usled njegove izuzetno velike popularnosti u ovoj azijskoj zemlji, koja je na kraju mogla da ugrozi i sam ugled režima u narodu, za koji je on bio heroj. Kan se neposredno nakon pritvaranja obratio javnosti putem televizije i priznao da se nalazio na čelu mreže za proliferaciju, kao i da je nuklearnom tehnologijom snadbevao tri pomenute države. Tokom kasnijih nastupa u medijima često je optuživao pakistanske državnike, poput premijerke Benazir Buto i predsednika Perveza Mušarafa kao saučesnike, ali i nalogodavce za određene transfere. Takođe, prema Kanovim tvrdnjama, podršku je dobijao i od pojedinih visokorangiranih pripadnika pakistanskih oružanih snaga, koji su obezbeđivali pomoć u oblasti logistike i transporta. Stoga sve navedeno jasno ukazuje da Kan nije predvodio jednu samostalnu mrežu za proliferaciju, već naprotiv, da je ova struktura od samog začetka bila potpomognuta pakistanskom državom, koja je preko nje ostvarivala svoje interese na polju bezbednosti.
Idi nazad
